در گفت وگو با مولف کتاب «المروی من کتاب علی»، بررسی شد.

حجت الاسلام والمسلمین محمدامین پورامینی از اساتید حوزه علمیه قم و مرکز ائمه اطهار(عليهم السلام) و صاحب کتاب «المروی من کتاب علی(ع)» در نشستی با افق حوزه به بیان ویژگی ها و اهمیت «کتاب علی(ع)» و انگیزه شان از تالیف و جمع آوری این کتاب گفتند که در ادامه نظر شما خوانندگان عزیز را به آن جلب می کنم.

اشاره:ما در مجموعه های روایی روایاتی را بصورت پراکنده در اختیار داریم که اهلبیت؟عهم؟مطالبی را از کتاب علی(ع) نقل کرده اند. و این روایات به صورت پراکنده در ابواب مختلف فقهی شیعه وجود دارد و فقها نیز به آنها تمسک و استناد کرده اند.اين كتاب در اختيار ائمه معصومين(عليهم السلام) بوده وامروزه اصل این کتاب در اختیار حضرت حجت(عج)  است.

این کتاب شامل مطالبی است که پیامبر اکرم؟ص؟مطالب را با واسطه جبرئیل از خداوند متعال دریافت نموده و در مقام بیان ، تمام مطالب این کتاب را آقا امیر المؤمنین(ع) بصورت مستقیم از پیامبر اکرم(ص)  شنیده و نوشته اند، و علت اینکه ایشان را بعنوان اولین مؤلف در اسلام معرفی کرده اند، نگارش این کتاب است.

 البته حضرت علی کاتب مصحف حضرت فاطمه(س) نیز بوده اند اما عمده تفاوت کتاب علی(ع)  با مصحف فاطمه(ع)  این است که در مصحف فاطمه(ع)  حتی یک آیه وجود ندارد، بلکه مجموعه اخبار غیبیه و بیان وقایع آینده است، اما در کتاب علی(ع)  هم استناد به آیات قرآن وجود دارد، و هم مطالب فقهی و غیر فقهی در آن وجود دارد. البته منظور از فقه نیز فقه مصطلح بالمعني الاخص است.

شکل گیری ایده تالیف «کتاب علی»

ایده شگل گیری این کتاب به بعد از باز گشت از سفر دو ساله بنده از کشور سوریه که برای  تدریس در مرکز فقهی ائمه اطهار؟عهم؟تحت اشراف آیت الله العظمی فاضل لنکرانی؟ق؟ به آن جا رفته بودم بر می گردد.بند بعداز ارتحالآیت الله فاضل لنکرانی(قدس سره) در دیداری که با آقازاده معظم له آیت الله شیخ محمدجواد فاضل لنكراني داشتم دو تا ایده خدمت ایشان مطرح کردم که یکی جمع آوری روایات منقول از کتاب علی در کتب روای و دیگری تمسّک اهلبیت(ع)  به قرآن در موضوعات مختلفبود که ایشان هردو طرح را پذیرفتند.

بنده این مطلب را با حجت الاسلام والمسلمين حاج شیخ محمد جعفر طبسی مطرح کردم که  ایده دوم«تمسّک اهلبیت(ع)  به قرآن» را قبول کردند که تاکنون پنج جلد از آن چاپ شده است.

 کتاب علی(ع)  را نیز بنده متقبّل شدم و بعد از دو سال پژوهش و تتبع در منابع شیعه و سنّی این کتاب برای چاپ آماده شد و تا کنون یک بار در ایران توسط مركز فقهي ائمه اطهار(ع) قم  و یک بار هم در لبنان به چاپ رسیده است.

*بررسی ویژگی های «کتاب علی(ع) »

نام کتاب را«المرویّ من کتاب علی» قرار دادیم، یعنی آنچه از کتاب علی(ع) در کتب روایی نقل شده است را گردآوری کرده ایم. این عنوان را نيز از خود روایات اصطیاد کرده ایم، که اهلبیت(ع)  اینطور فرموده اند که: کذا فی کتاب علی(ع)  یا وقرأت فی کتاب علیِ(ع).

شاید سؤال کنید آیا هر چه در کتاب المرویّ من کتاب علی وجود دارد حدیث صحیح و قابل استناد است؟ در پاسخ ميگوييم كه ما چنین ادعایی نداریم، چرا که تابع نقل روایت است، و نقل روایت نیز تابع اعتبار سند ويا حصول قرائن صدور است. البته وقتی بگوییم معتبر، اعتبار اعمّ از صحیح است. ممکن است روایتی سنداً صحیح نباشد، اما معتبر باشد. حدیث موثّق صحیح نیست، اما معتبر است. حدیث حسن نیز اصطلاحاً صحیح نیست، اما معتبر است. حدیث مرسلی که قدما به آن عمل کرده اند -که این مطلب مبنایی است و ممکن است کسی قبول نکند- نوع فقها قبول دارند که حدیث مرسل یا ضعیفی که مورد اعتماد فقهای قدما قرار گرفته و به آن فتوا داده اند معتبراست، فتوای مشهور جابر ضعف سند است. همانطور که اعراض مشهور کاسر سند می شود. 

به هرحال ما با توجه به امکانات و منابع و ابزار روزی که در اختیار گرفته ایم، یک دوره منابع و مصادر اولیه شیعه و سنّی را در اين بحث بصورت کامل دیده ایم، و بعید می دانم روایتی وجود داشته باشد و ما در کتاب نیاورده باشیم، اگر هم موردی باشد بسیار شاذّ و نادر بوده است، اما در مقام تتبع کامل بوده ایم.

لازم به يادآوري است كه برخي از معاصران مقالات یا جزواتی یا کتابچه هایی در توضیح اصل کتاب علی(ع)  داشته اند،  اما اینکه مطالب آن یک جا تدوین شود ظاهراً برای اولین بار است، و از قدما و معاصران مجموعه ای گردآوری و تدوین شده از روایاتی که در کتاب علی(ع)  وجود ندارد، وبه دست ما نرسیده است.

کتاب علی(ع)  اولین کتاب تألیف شده در جهان اسلام است. چرا که قرآن کریم را تألیف به حساب نمی آوریم. کتاب علی نیز در دوره پیامبر اکرم(ص) است، اما مصحف فاطمه(ع) بعد از وفات پیامبر اکرم(ص)  بوده است. بنابر این کتاب علی(ع) اولین کتاب تألیف شده در تاریخ اسلام است، و از آن تعبیر به جامعه یا صحیفه یا الصحیفة الجامعة یا کتاب علی(ع)  شده است.

در وصف این کتاب گفته اند که طول آن هفتاد ذراع بوده است. یعنی نزدیک به سی و پنج متر است. مرحوم آقا بزرگ تهرانی در صفحه ششم از جلد دوم الذریعه به اين مطلب تصریح دارند که از مجموعه روایات استفاده می شود که«کتاب علی» به عنوان مرجعی برای اهل بیت(عليهم السلام) بوده است و به آن رجوع می کردندوبعد می فرماید:«هذا أوّل كتاب كتب في الاسلام من كلام البشر من املاء النبي صلّى اللّه عليه و آله و خط الوصي عليه السّلام»، بعد ادامه می دهد«و النّسخة التّامة منه مذکورة عند الحجّة المنتظر، کسائر موارث الانبیاء»، می فرماید: نسخه کامل این کتاب نزد حضرت حجّت(ع)  است، مانند دیگر مواریث انبیاء مانند عصای موسی و ... ایشان می فرماید قطعه ای از این کتاب در کتب شیعه وجود دارد و شیخ صدوق آن را در مجلس 66  امالی آورده، و مشتمل بر بسیاری از آداب و سنن و احکام و حلال و حرام است، و نزدیک به سه هزار بیت است.

کتاب علی در رویات اهل شیعه و سنت

بنده بنای بررسی سندی نداشتم. کتاب نیز فاقد شماره مسلسل است. برخی از روایات که مفصّل هستند تقطیع شده است. مانند روایتی که از کتاب من لا یحضره الفقیه آورده ام. با توجه به تقطیع روایات بیش از 600 روایت نقل شده از شیعه و سنّی را در کتاب المرویّ من کتاب علی جمع آوری کردم. استناد به روایات کتاب علی(ع) در کتب فقهی شیعه متعدد است. اما در کتب فقهی دیگر مذاهب اسلامی، مانند زیدیه، اباضیه و ... نیز مطالبی از کتاب علی(ع)  نقل شده و مورد استناد در کتب فقهی بوده است.

امام شافعی در کتابش  به روایتی از کتاب علی(ع)  تمسک کرده است. برخی از بزرگان حنابله نیز به کتاب علی(ع)  تمسک کرده اند. ایشان در مورد چاهی که در آن صبی بول کرده باشد می گوید «وجدنا عن کتاب علی(ع) بسند صحیح». در فقه ظاهری نيز ابن حزم مطلبی را از کتاب علی(ع)  نقل می کند.

اما بزرگانی مانند ابن عبدالرزاق متوفای211، طیالسی متوفای 204، قاسم بن سلام متوفای 224، ابن أبی شیبه متوفای 235، احمد بن حنبل متوفای 241، بخاری متوفای 256، مسلم متوفای 261، ابوداوود متوفای 275، ابن ماجه متوفای 275، ابن أبی عاصم متوفای 287، ، ترمذی متوفای 297، نسائی متوفای 303، ابو یعلي متوفای 307، ابوداود متوفای 307، طبری متوفای 310، و دیگران تا بیهقی و ... از کتاب علی(ع)  مطالبی را نقل کرده اند. در شیعه نیز در کتب اربعه به بعد روایات بسیاری به سند از اهلبیت(ع)  از کتاب علی(ع)  نقل شده است.

تعابیر اهل بیت(ع) در مورد کتاب علی(ع)

امام باقر(ع) می فرمایند عندنا کتاب علی، کتاب علی نزد ماست، یعنی از امامي به امام بعد از او منتقل می شود. امام صادق(ع)  می فرمایند: عندنا ما لا نحتاج الی أحد، ما چیزی داریم که با وجود آن احتیاج به کسی نداریم، و آن کتابی است که پیامبر اکرم(ص)  املاء فرموده و علی بن أبیطالب(ع)  کتابت کرده است، و صحیفه ای است که تمام حلال و حرام در آن نوشته شده است. فرمود: هیچ شکی در این کتاب نیست.یا امام صادق در روایتی می فرمایند « مَا تَرَكَ عَلِيٌّ ع شَيْئاً إِلَّا كَتَبَهُ حَتَّى أَرْشَ الْخَدْشِ »(مستدرک الوسائل ج 18 ص 387)، امیر المؤمنین(ع)  چیزی را باقی نگذاشت و همه چیز را در این کتاب بیان فرمود، حتی دیه خدشه وارد ساختن بر صورت را.

مرجعیت کتاب علی(ع)

محمد بن حسن صفّار روایتی را نقل می کند که از امام صادق(ع)  سؤال شد که شما در موقع حکم چگونه حکم می کنید؟ فرمود به حکم خدا، حکم داوود، حکم محمد(ص)،  و اگر چیزی به ما برسد که در کتاب علی(ع)  نباشد، روح القدس ما را تلقین می کند و خدا به ما الهام می دهد. در روایتی از امام باقر(ع)  آمده که این کتاب هفتاد ذراع است، و چیزی وجود ندارد که به او احتیاج بشود مگر اینکه در این کتاب وجود دارد. امام کاظم(ع)  در روایتی فرمودند این کتاب نزد اهلبیت(ع)  محفوظ است. در تعبیر دیگری آمده است که این کتاب من کتب الأوّلین. این تعابیر کلام اهل بیت(ع)  است که نشان دهنده جایگاه کتاب علی(ع)  است.بنابر این کتاب علی(ع) برای اهل بیت(ع)  حکم مرجعیت دارد.

هر چیزی که مردم به آن تا روز قیامت نیاز دارند در این کتاب وجود دارد. امام باقر(ع) می فرمایند امام حسین(ع)  در وقت شهادتشان، فاطمه بنت الحسین را فرا خوانده و کتاب پیچیده شده ای را به او دادند، و وصیتی فرمودند. فاطمه بنت الحسین نیز آن کتاب را به امام زین العابدین(ع) می دهند و امام باقر(ع) می فرمایند: آن کتاب اکنون در نزد ماست. بعد فرموند: «فیه والله جمیع ما یحتاج الیه الناس الی یوم القیامه» قسم به خدا هر چیزی که بشر تا روز قیامت نیاز دارد در این کتاب وجود دارد.

ساختار کتاب «المروی من کتاب علی(ع)»

این کتاب به دو بخش تقسیم شده است. یکی روایات فقهی مصطلح که از طهارت تا دیات است، و بخش دیگر مطالب غیر فقهی است. عناوینی مانند جایگاه قرآن، وحی و انبیاء، امامت و ولایت، نقش علم و علما، دعا و معارف، مسائل اخلاقی، شیوه زندگی اجتماعی که از آن تعبیر به عشرت می شود، بهداشت و پاکیزگی، حقوق، ملاحم یا اخبار آینده در بخش غیر فقهی آمده است.

روایات بخش فقهی شامل بحث طهارت، مسائل مختلف نماز، روزه، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، بیع ومکاسب، اجاره، دین، وصیت، صید، اطعمه و اشربه، احیای موات، نکاح، طلاق، احکام عبد و امه، ارث، قضا و شهادت، حدود و تعذیرات، قصاص، دیات است.

از حیث سندی طرق روایات از کتاب علی(ع)  مختلف است. لذا آنچه از کتاب علی(ع) نقل شده است به یک سند در اختیار ما نیست، بلکه طرق مختلف است و افراد مختلف در سلسله سند وجود دارد، و همان شیوه ای که در رابطه با کتب روایی داریم، در روایاتی که از کتاب علی(ع)  نقل می شود نیز یک فقیه همان روش را به کار می گیرد تا فتوا صادر کند. البته در مسائل مستحبی چنین مشکلی وجود ندارد و وارد مبحث تسامح در ادله سنن می شود. در روایات تاریخی و اخلاقی این مشکل وجود ندارد، و عمده مشکل در روایات فقهی است که قصد داریم حکم خدا را در باب حلال وحرام بیان کنیم، که این دقت های سندی لازم می شود.

کتاب علی(ع) در میان فقهای اهل سنت

فقهای اهل سنّت نیز بر اساس روایاتی که خودشان از کتاب علی(ع) نقل کرده اند تمسک کرده و فتوا داده اند. این روایات از کلام پیامبر(ع) است و دست آنها به لحاظ روایت چندان وسیع نیست، لذا به روایات کتاب علی(ع) که در کتاب قدمایشان، پيش از بخاری و مسلم وپس از آن آمده است استفاده می کنند. وصحيح مسلم و سنن ابوداوود هر کدام یک روایت را از کتاب علی(ع) آورده اند. اما در صحیح بخاری شش روایت از کتاب علی(ع)  نقل شده است، و این روایات اثرشان را بخصوص در بحث دیات در فقه اهل سنت گذاشته اند. همچنین بخاری در کتاب الأدب المفرد یک روایت از کتاب علی(ع)  نقل کرده است و البانی تصریح می کند که صحیح است. اهل سنت در مورد روایات بخاری و مسلّم تسليم محضند و بدنبال سند نمی روند.

ويژه نامه افق حوزه (غدير منادي وحدت)،مرداد99، ص64-65.